Höte və İslam

Aşikar ol, ey sevgili, göstər quluna zatını.
Rəbbim sənsən, Allahım!
Günəşi, ayı, ulduzları,
Yeri, göyü və məni yaradan sənsən,

deyən şair - İoqann Wolfgang Von Höte alman ədəbiyyatina ilk modern şeri gətirmişdir. Onun yaradıcılığı XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəlində milli alman mədəniyyətində hakim mövqe tutur. Hötenin həyat fəaliyyətini və ədəbi irsini öyrənənlər etiraf edirlər ki, necə Şekspirin əsərləri ingilislər üçün və ya Puşkinin yaradıcılığı Rusiyanın mədəni irsi üçün rol oynamışdırsa, Hötenin də yaradıcılığı, onun fəlsəfi - ədəbi və elmi əsərləri almanlar üçün elə əhəmiyyətli rol oynayır. Hötenin həyati əqidəsinin əsas sübutu, onun dostlarına və yaxınlarına yazdığı çoxsaylı məktublar, həmçinin 1771-1772 -ci ildə oxuduğu Müqəddəs Quran və böyük şərq şairi və mütəfəkkiri Şəmsəddin Məmməd Hafiz Şirazinin “Divanı”nın bağışladığı güclü təəssüratın nəticəsində qələmə aldığı “Qərb - Şərq Divanı”nda olan silsilə şerləridir.
Baxmayaraq ki, Höte müsəlman olduğunu rəsmi olaraq bəyan etməmişdir, (yəqin ki, bu da kilsənin ciddi basqılarından ehtiyatlandığından irəli gəlirdi) böyük şairin bir çox əsərlərində müəllifin İslama, onun mənəvi-əxlaqi dəyərlərinə bəslədiyi münasibət dəqiq təsdiq edilir. Hötenin həyat əqidəsi, onun dünya, həyatın mahiyyəti, insan və Yaradan münasibətləri barəsindəki düşüncələri təəccüb doğuracaq dərəcədə islami baxışlarla üst - üstə düşür.
Müsəlman idimi Höte? Höte yaradıcılığı ilə tanış olan hər kəs bu suala «bəli» deyə cavab verər.
Höte yaradıcılığını incələdikdə, onun həyatinda iki şəxsiyyətin - Herder və Şillerin çox önəmli yer tutduğunun şahidi oluruq. İoqann İon Herder ilə olan dostluğu Höteni islamiyyətə bir az da yaxınlaşdırmışdır. Bir axşam xəstə dostunun yanına gedən Höteyə Herder Qurani-Kərimi oxumağı tövsiyə edərək, bunları demişdir: “Ərəblərin Qurani-Kərimə sahib olduqları kimi, almanların da belə bir kitabı olmuş olsaydı, çox irəlilərə gedərdik”. («Höte və islamiyyət». Dr. Bayram Yılmaz).
O sıralar Strasburqda hüquq məzunu olan Höte, bir neçə ay sonra Herderə yazdığı məktubunda bunları söyləmişdir: ”Qurani-Kərimdə Musanın (ə) dua etdiyi kimi dua etmək istəyirəm,”Ya Rəbbim, mənim dar olan köksümü genişlət!””.
Höte hər şeyin bütünlüklə Allaha, dünyanı xəlq edən Xaliqə tabe olduğunu hesab edirdi. Məhz belə itaətdə şair insanın mövcudluğunun mənasını anlayaraq, bu hissi Allaha İslamla itaətkarlıq və təslimiyyət adlandırmışdır. Şair dəfələrlə bu yönümdə özünün də müsəlman olduğunu söyləyirdi. Bu barədə o, özünün “Qərb - Şərq Divanı”nın şerlərindən birində belə deyir:

Çılğınlıqdır, hər kəsin hər xüsusda,
Şəxsi görüşlərini dilə gətirməsi!
Əgər, İslam təslim olmaq deməkdirsə Allaha,
Elə isə, biz hamımız yaşayıb, ölməliyik İslamda.

Bu konsepsiya bir sıra başqa tarixi sənədlərlə də təsdiqlənir. O, “Qərb - Şərq Divanı”na aid qeyd və oçerklərində yazırdı: ”Tək olan Allaha inam daim ruh yüksəkliyi yaradır, bu isə insanın daxili tamlığının kriterisi hesab edilir”. Höte Allaha təzimin və itaətin müqəddəsliyini şövqlə etiraf edərək deyirdi: ”Müsalmanlıq yönümündə Tanrının xasiyyətlərini tərənnüm edən Allahın 99 adını zikr etmək, artıq özü-özlüyündə möhtəşəm və tərifli bir ibadətdir. Eyni zamanda Xailqə xas təsdiq və inkaredici keyfiyyətləri anlamaq onun mövcudluğunun dərkedilməz olduğuna dəlalət edir. İbadət edən şəxs ona heyran və məftundur, onun buyurduqlarına təslim olaraq rahatlıq tapır”. Bu mövqedən çıxış edərək Höte, həyatdakı təsadüfləri inkar edirdi. Onun qənaitinə görə, həyatda bütün baş verənlər Allahın insanlara əta etdiyi nişanə və dərslərdən ibarətdir. Höte 1807-ci ilin noyabında Keimer’ə ünvanladığı məktubunda yazırdı:”İnsanlar özlərinə məlum olan, lakin dərk edə bilmədikləri və zəfər məqamında ən gozəl şəkildə onlara bəxş edilən quvvəni təsadüf kimi qiymətləndirirlər. Bu təsadüf deyil, Allahın qudrətinin ən bəsit şəkildə təzahür etməsidir.”
1813-cü ilin payızında Höte “Qərb-Şərq Divanı” üzərində işə başlamazdan əvvəl bir alman əsgəri ona İspaniyadan Müqəddəs Quranın sonuncu 114-cü - “Ən-Nas” surəsinin qədim ərəb əlyazmasını gətirmişdir. Höte öz müəllimlərinin köməyi ilə bu surənin özünü köçürdü və surənin mənasını dərk etməyə cəhd etdi. Höte həyatı boyu bu hadisəni ona Allah tərəfindən göndərilmiş xüsusi bir nişanə kimi qiymətləndirirdi.
Tanrıdan ona yetirilən növbəti nişanə 1814-cü ilin yanvarından baş vermiş hadisə oldu. O zaman ona rus ordusunda xidmət edən müsəlman türk başqırdların camaat namazında iştirak etmək nəsib olmuşdur. Başqırdların ibadət mərasimi Veymar şəhərindəki protestant gimnaziyasında keçmişdir. Höte 1814-cü ildə yanvarın 5-də Trebrə ünvanladığı məktubunda bu barədə yazır: ”Peyğəmbərlikdən danışdıqda, onu deməliyəm ki, bu gün elə hadisələr baş verir ki, halbuki, illər əvvəl bu barədə danışmaq belə yasaq idi. İllər əvvəl bizim protestant gimnaziyasında Allaha İslamda buyurulduğu kimi ibadət etmək, Qurandan surələr oxumaq kimi təkliflərə kim izn verərdi? Bununla belə, bu hadisə baş verdi və biz türk başqırdların ibadət mərasimində iştirak etdik, onların imamlarını gördük, rəislərini salamladıq. Xüsusi hörmət əlaməti olaraq mənə yadigar ox və yay hədiyyə etdilər. Və bu hədiyyəni mən kaminimin üzərindən asmışam. Bizim ruhani qadınlarının bir çoxu isə kitabxanadan Quranın tərcüməsini sifariş etdilər.”
Höte Allahın insanlarla peyğəmbərlər vasisəsilə ünsiyyətdə olduğuna inanırdı. O, 1819-cu ildə Blumentala ünvanladığı məktubunda “İbrahim” surəsinin 9-cu ayəsinə əsaslanaraq həzrət Muhəmmədin (s) peyğəmbərlik missiyasının həqiqiliyi barəsindəki əminliyini israr edərək yazırdı: “Biz hər bir peyğəmbəri yalnız öz millətinin dilində (danışan) göndərdik ki, (Allahın əmrlərini) ona izah edə bilsin.”
İllər əvvəl Höte “Qərb-Şərq Divanı”na aid oçerk və qeydlərində peyğəmbərlə şair arasındakı fərgi göstərərək, Həzrət Muhəmmədin (s) peyğəmbərlik missiyasının paklığını təsdiqləyir: “O, şair deyil, peyğəmbərdir və onun Quranı hər hansı bir insan tərəfindən elm artırmaq və ya əyləncə üçün yazılmış kitab deyil, Allahın qanunudur.”
Höte “Muhəmməd” şerində peyğəmbərlik missiyasının mahiyyəti haqqında öz anlayışını metaforada əks etdirərək Peyğəmbəri (s) böyük mənəvi güc əldə edərək, daim genişlənən, irəliləyərək əzəmətlə Tanrı qüdrətinin simvolu olan “okeana” axıb-tökülən bir çayla müqayisə edirdi. Peyğəmbər (s) zəkası daim öz axarına digər insanları - kiçik və dayaz çayları çəkib sövq edir. Höte 27 yanvar 1816-cı ildə “Paralipomena” əlyazmasında deyir: “Muhəmməd (s) xəlq edilmişlərin ən alisidir”.
Höte “Divanı”nın şerlərinin birində Həzrət İsanın (ə) Xristianlıq zəminində qəbul edilməsinin açıq surətdə əleyhinə çıxaraq, Allahın təkliyi haqqında təsəvvürü, Həzrət Muhəmməd (s) və İsanın (ə) peyğəmbərliyinin mahiyyətini bu fikrə qarşı qoyur.

Pakdır İsa və yalnız bir Tanrıya tabedir.
İsanı Allah tək ucaltmaq - Allaha şirkdir.
Qoy günəş tək parlasın,
Muhəmmədin (s) bizlərə gətirdiyi həqiqət.
Allahı tanımaqda bütün dünyanı,
Özünə tabe edən həqiqət.

Höte gənc yaşlarında Qurani - Kərimi öyrənərkən, Şərqi də öyrənmək istəyində idi. Halbuki atası onun hüquqşunas olmasına israr edir. Höte 16 yaşında universitetin hüquq fakultəsində təhsil almaq üçün Leibtsiq şəhərinə yola düşür. Lakin xəstəliyi ilə əlaqədar o, tezliklə evə dönür, təhsilini isə yalnız bir neçə ildən sonra Strasburq şəhərində yekunlaşdırır. Bütün bu illər ərzində Höte Şərqə, onun ədəbi və mədəni ənənələrinə marağını itirməmişdir. 1814-1815-ci illərdə Höte Cens şəhərində “Qərb-Şərq Divanı”nı yazarkən xüsusi olaraq Palus, Lorsbax, Kozerqarten kimi şərqşünas professorlarla ərəb dili ilə məşqul olurdu.
70 yaşı tamam olduğu ildə Höte, Peyğəmbərə (s) Quran endirilən gecəni - Qədr gecəsini lazımi səviyyədə qeyd edəcəyi barəsində yazırdı: “Heç kəs bu kitabın möhtəşəm gerçəkliyinə şübhə edə bilməz. Bu kitab əbədi olaraq əzm və qüdrət rəmzi olaraq qalacaq.(“Qərb-Şərq Divanı”na aid oçerk və qeydlər.”)

Yaradılmışdırmı əzəldən Quran?
Bu haqqda bir o qədər anlamım yoxdur.
Kitablar kitabıdır əzəldən Quran,
Mənsə müsəlmanam, həqiqət budur.

Bizim dövrümüzə qədər Höte və Şillerin Veymardakı arxivində 1771-1772-ci illərdə Müqəddəs Quranın öyrənilməsinə səbəb olan “Divan”ın yaradıcısının - Şirazinin əlyazmaları saxlanılmışdır. Schiller və onun həyat yoldaşı Hötenin Veymar hersoqunun ailəsi və qonaqları üçün İhammerin alman dilinə tərcümə etdiyi Quranı oxuduğuna şahiddirlər. (Şillerin Knebeluta məktubu, 22.02.1815).
Höte Müqəddəs Quranın gözəl və möhtəşəm mətninə, onun dərin mənəvi-fəlsəfi mənasına valeh idi. O, ilk növbədə Allahın təkliyinə və dünyaya Xaliqin yaradıcılığı kimi diqqət yetirirdi. Bu, şairin Müqəddəs Quranın xüsusi ayələrinin alman dilinə etdiyi ilk tərcümələrindən məlumdur. Höte ayələr seçəndə elələrini seçirdi ki, bu ayələr təbiətin, təbii varlıqların Tanrı qanununun nişanəsi olduğunu, bu varlıqlarda Allahın qüdrətinin əks olunduğunu insana öyrədə biləcək ayələr olsun. Höte yazırdı: “Biz hər kiçik şeydə belə Allahın var olduğunu görməliyik” və bu haqqda “Bəqərə” surəsinin həşəratlar barəsində 26-cı ayəsini misal gətirir: “Əlbəttə, Allah (Quranda) ağcaqanadı və ya ondan daha böyüyünü misal gətirməkdən çəkinməz. İman gətirənlər bunun öz Rəbbi tərəfindən bir həqiqət olduğunu bilirlər, kafirlər isə: “Allah bu məsəl ilə nə demək istəyir?” -deyirlər. Allah bununla (bu məsəllə) bir çoxlarını zəlalətə salır, bir çoxlarını isə doğru yola yönəldir. Allah yalnız fasiqləri zəlalətə düçar edir”.
Höte həmişə Müqəddəs Quranın latın, ingilis, alman, fransız dillərinə edilmiş tərcümələrində olan çatışmamazlıqları duyaraq, daim yeni tərcümələr axtarışında olmuşdur. O, ərəb dili dərsliklərini, soraq kitabçalarını, şer kitablarını, Ruminin, Caminin, Hafizin, Sədinin, Əttarın orijinal əlyazmalarını, fiqh suallarına aid mətnləri, Muhəmməd Peyğəmbər (s) haqqında yazılmış kitabları səylə oxuyurdu.
Hötenin “Qərb-Şərq Divan”ı, yaxın dostlarına Tomas Horlinə, Şillerə, Herderə yazdığı məktublar, bütün elmi işləri, xüsusilə “Morfologiya haqqında” əsərindəki faktlar yalnız bir fikrin yayılması amalına xidmıt etmişdir: “Dünya yalnız bir Xaliq tərəfindən xəlq olunmuşdur və heç bir qeyri varlıq bu Yaradanla müqayisə oluna bilməz”.
İmansızlar məkanında yaşayaraq Höte səmimi qəlbdən Allahın təkliyini qəbul etmiş və öz sadiqliyini Kəlmeyi - Şəhadətlə dilə gətirmişdir. Oruc, zəkat, xüms və həcc barəsində doğru təlimi olmasa da, bununla belə qurur və dərin ehtiram hissi ilə ona nəsib olan yeganə imkandan istifadə edərək, camaat namazında iştirak etmişdir. Bu və digər əməllərində o, İslamı öz dini olaraq qəbul etmişdir.
Buna əsaslanaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, Avropaya ilk modern şer gətirən, alman dilinin böyüklüyünü təcəssüm etdirən və intellektinə müvəffəq olan, insanların qəlblərində Allahı və onun Rəsulunu (s) tanımaq istəyini oyadan Avropanın böyük şair və mütəfəkkiri İoqann Volfqanq Von Höte - müasir Avropanın ilk müsəlmanlarından olmuşdur. Qoy Həzrət Muhəmmədin (s) peyğəmbərlik missiyasının gerçəkliyini qəbul və təsdiq edən şair müsəlmanlar arasında Mühəmməd İoqann Vofqanq Höte kimi tanınsın!

Aygün Kərim
İmam Sadiq (ə) adına İslam Maarifi Akademiyası
«Dəyərlər» Dini Jurnalistika Məktəbinin dinləyicisi